Wokół gwary bydgoskiej

Iwona Benenowska

Funkcja wartościująca nazw własnych w listach Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej do męża

Artykuł jest poświęcony nazwom własnym, które pełnią funkcję wartościującą. Materiał językowy został wyekscerpowany ze zbioru listów pt. Maria z Kossaków Jasnorzewska. Listy do przyjaciół i korespondencja z mężem (1928 – 1945) w opracowaniu Kazimierza Olszańskiego (Wydawnictwo Kossakiana, Kraków 1998, ss. 895). Zaprezentowane przykłady ilustrują użycie onimów jako środków językowych służących wartościowaniu konotacyjnemu. Analizowane środki to nazwy osobowych nosicieli cech (nosicieli wartości) i nacechowanych (aksjologicznie) nazw obiektów nieosobowych (miejsc). Niektóre z odnalezionych konotacji mają szeroki zasięg, np. regionalny (i/lub ogólnopolski): Maćki/maćki, Antki/antki, Psia Wólka/psia wólka, Zwierzyniec, Bielany/bielany. Konotacje indywidualne, wyrażające wartościowanie Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, związane są z nazwami: Mroczek, Brześć, Radom, Kielce i Kraśnik. Wskazują na osobiste asocjacje nadawcy sądu aksjologicznego, realizującego formułę: X jest J, czyli jest Z-icielem W.

The evaluative function of proper names of regional or individual reach – based on selected examples chosen from the letters of Maria Pawlikowska-Jasnorzewska to her husband

The article is devoted to proper names which act with evaluative function. The linguistic material was selected from the set of letters entitled Maria z Kossaków Jasnorzewska. Listy do przyjaciół i korespondencja z mężem (1928–1945) by Kazimierz Olszański (Kossakiana Publishing House, Kraków 1988, p. 895). The presented examples illustrate the use of proper names as linguistic means aimed at connotative evaluation. The analyzed means are the names of personal carriers of characteristics (carriers of value) and (axiologically) marked names of impersonal objects (places). Some of the discovered connotations have a wide extent, for example. Regional (and/or nationwide): Maćki/maćki, Antki/antki, Psia Wólka/psia wólka, Zwierzyniec, Bielany/bielany. Individual connotations, expressing the valuation of Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, are associated with the names: Mroczek, Brześć, Radom, Kielce i Kraśnik. They indicate the personal association of axiological judgement sender, who implements the formula: X is J, which means Z-er of W.

Maria Czaplicka-Jedlikowska

Antroponimia Bydgoszczy dziedzictwem kultury regionu

Przedstawiony w artykule materiał potwierdza, że onomastyka danego regionu jest źródłem wiedzy o kulturze społeczności, o najważniejszych wartościach przyjętych i uznawanych przez to społeczeństwo. Wyrażało to się najczęściej w magiczno-symbolicznych sposobach przenoszenia tych wartości na potomstwo poprzez nadawanie odapelatywnych imion, nazwisk, przezwisk itp. owe wartości oznaczających. Imiona, nazwiska, przezwiska odapelatywne były w okresie kształtowania się nazw osobowych popularne, gdyż w sposób żywy i ekspresywny charakteryzowały nazywanego, jego stan społeczny, stan majątkowy, jego zawód, wygląd, cechy wewnętrzne czy zewnętrzne. Zachowywały też cechy gwarowe języka, jakim się posługiwano. Badania budowy słowotwórczej historycznych nazwisk pozwalają poznać swoistą kategoryzację świata utrwaloną w apelatywnych podstawach czy w procesie strukturalizacji przez obecność odpowiednich formantów w nazwiskach. Struktura morfologiczna nazwisk odbija także strukturę ludzkich myśli w taki sposób, jak wyrazy pospolite będące ich podstawą, a w szczególności w podstawach dotyczących takich kategorii pojęciowych jak: wygląd osoby, zawód, miejsce zamieszkania czy pochodzenia, przynależność, pokrewieństwo i wiele innych. W podstawach badanych antroponimów stwierdzamy, że przechowało się wiele takich leksemów charakterystycznych dla bydgoskiej odmiany gwarowej języka.

Anthroponymy of Bydgoszcz as the cultural heritage of the region [based on materials from the second half of the 15th century to the first half of the 18th century]

The material presented in the article confirms that onomastics of a given region is the source of knowledge about the culture of a community as well as the most important values adopted and recognised by it. This was predominantly expressed in the magical and symbolic ways of transmitting values to offspring through giving appellative first names, last names and nicknames which stand for the said values. Appellative first names, last names and nicknames were popular in the period of development of personal names because they characterised the name bearer, his/her social status, financial position, occupation, appearance as well as intrinsic and extrinsic characteristics in a lively and expressive way. They have also maintained dialectal features of the language that was used. Studies of the word-formative construction of historical names allow us to discover the categorisation of the world captured in the appellative bases or in the structuring process through the presence of formatives in last names. The morphological structure of last names also reflects the structure of human thoughts in the same way as common words which are their basis. This, in particular, can be observed with regard to bases pertaining to such conceptual categories as: an individual’s appearance, occupation, place of residence or descent, nationality, kinship and many more. The bases of studied anthroponyms show that numerous lexemes characteristic for the Bydgoszcz dialect survived until present times.

Mariusz Guzek

Bydgoszcz jako temat filmu dokumentalnego

Bydgoszcz jest miastem filmowym. Niestety najwcześniejsze wizerunki miasta nie zachowały się, chociaż powstawały już w okresie kina niemego. Następne dziesięciolecia – zarówno przed II wojną światową jak i w okresie PRL przyniosły sporo dokumentalnych obrazów, na których utrwalone zostały obiekty użytkowe, trasy spacerowe czy zniszczone później zabytki kultury, jak rzeźna „Potop” w parku miejskim, a przede wszystkim ludzie - bydgoszczanie. Sprzyjała temu m.in. aktywność produkcyjna bydgoskich wytwórni filmowych, jakie funkcjonowały w dwudziestoleciu międzywojennym. Po zakończeniu wojny ekipy realizacyjne rzadziej odwiedzały Bydgoszcz, choć historia polskiego filmu dokumentalnego odnotowuje takie tytuły jak „Przypis” i „Rynek” wyreżyserowane przez czołowych polskich dokumentalistów: Kazimierza Karabasza i Danutę Halladin. W pierwszej dekadzie XXI w. uformowało się w Bydgoszczy środowisko młodych realizatorów, którzy dostrzegli w miejskiej przestrzeni spory potencjał tematyczny.

Bydgoszcz as the subject of a documentary film

Documentaries were created in Bydgoszcz, both in the silent and sound period, before World War II and the communist era. Contained images of the city with the most important objects often been non-existent as the fountain "The Deluge", portraits of people, recorded the important events. 1939 existed in Bydgoszcz even film studios. None of the movies filmed if not preserved. After the war, film production has weakened, but a few prominent filmmakers realized in our several significant paintings: Kazimierz Karabasz "Footnote" (Przypis, 1969) , Danuta Halladin "Market" (Rynek, 1982). In recent years there has been an interesting group of young artists who have made Bydgoszcz natural about their projects.

Krzysztof Kołatka

Germanizmy leksykalne w gwarach Krajny. Mechanizmy asymilacyjne

Zapożyczanie obcych elementów językowych przez system danego języka narodowego (zarówno ogólnego, jak i odmian terytorialnych oraz środowiskowych) to problematyka podejmowana przez lingwistów niezwykle często, i to nie tylko na gruncie polskiego językoznawstwa.
Mowa Krajniaków stanowi jedną z wielu polskich gwar ludowych, w których wyraźne piętno (zwłaszcza w zakresie słownictwa) odcisnęła niemczyzna. Do najistotniejszych determinantów owego procesu zaliczyć można m.in. takie czynniki, jak: kilkufalowa kolonizacja niemiecka w okresie średniowiecza; przynależność Krajny do zaboru pruskiego, a jego zachodniej części – po I wojnie światowej (w wyniku ustaleń wersalskiego traktatu pokojowego z 1919 r.) – także do Niemiec; wysoki procent ludności pochodzenia niemieckiego na wschodzie regionu (również w dwudziestoleciu międzywojennym) oraz lata wojny i okupacji.
O niebagatelnej roli opisywanego zjawiska niechaj świadczy fakt, iż germanizmy leksykalne stanowią współcześnie nie tylko integralną, ale i niebywale żywotną część krajeńskiej leksyki.
Zasadniczym celem artykułu jest charakterystyka mechanizmów adaptacyjnych germanizmów leksykalnych w gwarach Krajny. Owe procesy scharakteryzowano na kilku płaszczyznach, a mianowicie: fonetyczno-fonologicznej, morfologicznej (fleksyjnej i słowotwórczej), a także semantycznej. Ekscerpcji materiału dokonano na podstawie pięciotomowego Słownictwa krajniackiego. Słownika gwary wsi Podróżna w Złotowskiem autorstwa Władysława Brzezińskiego.

Lexical Germanisms in the Krajna dialects. Assimilative mechanisms

Borrowing foreign language elements by the system of a given national language (both general and its territorial and environmental variants) is an issue which is very often undertaken by linguists, and the issue does not only relate to the Polish linguistics. The Krajna’s people language constitutes one of the many Polish folk dialects in which German character left its considerable mark (especially in vocabulary). The most essential determinants of the process include, among others, such factors as: repetitive German colonization in the Middle Ages; annexation of the Krajna District to the Prussian territory, and later its western part to Germany after the First World War (as a result of the Treaty of Versailles of 1919); a high percentage of people of German origin living in the east of the region (also, the twenty-year interwar period) and the years of war and occupation. A considerable role of the described phenomenon is the fact that lexical Germanisms constitute in our times not only integral but also exceptionally vital part of the Krajna lexis. The fundamental aim of the article is the characterization of the adaptational mechanisms of lexical Germanisms in the Krajna dialects. Those processes have been characterized on several planes, namely phonetic-phonological, morphological (inflected and word formation) and also semantic. The excerpts of the material have been collected on the basis of the five-volume Słownictwo krajniackie. Słownik gwary wsi Podróżna w Złotowskiem [Krajna vocabulary. Dictionary of the village of Podróżna dialect] by Władysław Brzeziński.

Włodzimierz Moch

Stylizacja dialektalna i regionalizacja kreatywna w powieści Franciszka Becińskiego „Wieś na zakręcie drogi”. Gwara kujawska a gwara bydgoska i poznańska

Tytułowe kategorie pełnią u Becińskiego różne funkcje. Przede wszystkim oddają lokalny koloryt wsi kujawskiej na początku XX w., mitologizują przestrzeń językowo-geograficzną i językowo-społeczną, przedstawiają funkcjonowanie negatywnych stereotypów o charakterze narodowościowym i etnicznym. Materiał leksykalny powieści – użyte w niej formy dialektalne, regionalne i potoczne – został podzielony na kategorie tematyczne: nazwy osób (cztery pola semantyczne) oraz nazwy czynności i stanów człowieka (dominująca część słownictwa). Okazuje się, że leksyka użyta w powieści bardzo się różni od słownictwa gwar miejskich Poznania czy Bydgoszczy, mimo że zarówno wieś Sitowce, jak i oba miasta pozostawały pod wpływem tego samego dialektu (wielkopolskiego). Zróżnicowanie gwary kujawskiej wiąże się z historycznym podziałem Kujaw na Zachodnie i Wschodnie. Wspomniane miasta znalazły się w zaborze pruskim, ulegając germanizacji pod wpływem osadnictwa niemieckiego, a Sitowce – w rosyjskim. Dlatego w mowie mieszkańców obu miast mocno zaznaczyły swoją obecność liczne germanizmy, których jest niewiele w gwarze chłopskiej wschodnich Kujaw, podobnie jak w gwarze miejskiej pobliskiego Włocławka.

Dialectal Stylization and Creative Regionalization in the Franciszek Beciński’s novel “Wieś na zakręcie drogi” [A Village at a Bend in the Road]. The Kujawy dialect in relation to urban dialects of Bydgoszcz and Poznań

Dialectal stylization and creative regionalization perform a variety of functions. Primarily, they reflect the local flavor of the Kuyavian village at the beginning of the twentieth century. Secondly, they lead to mythologizing of linguistic-geographical and linguistic-social spaces, and, thirdly, they illustrate functioning of the negative stereotypes of nationalities and ethnicities. Lexical material of the novel – dialectal, regional and colloquial forms – is here divided into thematic categories: the names of people (four semantic fields) and the names of human activities and psychical states (the dominant part of the vocabulary). It turns out that the lexis used in the novel is very different from the vocabulary of the bustling city dialects of Poznań and Bydgoszcz, despite the fact that both the village Sitowce, as well as those cities, remained under the influence of the same Wielkopolska (Greater Poland) dialect. The differentiation of Kujawy dialect is associated with the historical division of Kujawy into western and eastern part of the region. In the period of partitions of Poland, the aforementioned cities were under Prussian rule and succumbed to Germanization under the influence of German settlements, but, opposingly, the village of Sitowce was under the Russian Empire administration. Therefore, in the speech of urban residents the usage of Germanisms was frequent, but rather rare in the peasant dialect.

Agnieszka Rypel

Język bydgoskich kupców na początku XX wieku w „Dzienniku Bydgoskim” z lat 1907-1920

Bydgoszcz zawsze była ważnym centrum handlowym i dlatego kupcy mieli wielkie znaczenie dla jej rozwoju. Na początku dwudziestego wieku miasto było silnie zgermanizowane, a Polacy stanowili w nim gorzej sytuowaną mniejszość. Najbardziej znaczącą ekonomicznie i politycznie grupą polskich mieszkańców byli kupcy, którzy angażowali się społecznie, organizując działalność narodową i oświatową. Tematem artykułu jest wstępne rozpoznanie języka oraz stylu komunikowania się tej ważnej dla miasta grupy społecznej. Oglądowi został poddany język kupców zachowany w „Dzienniku Bydgoskim” wychodzącym w latach 1907-1920. Analiza obejmuje słownictwo anonsów handlowych zamieszczanych w tej gazecie przez znanych z nazwiska kupców bydgoskich. Szczególną uwagę poświęcono badaniu leksyki związanej z nazwami towarów oraz obiektów handlowych. Ocena stopnia autonomiczności języka handlowego Bydgoszczy będzie wymagała porównania jego cech z językiem kupców Pomorza i Wielkopolski.

Language merchants from Bydgoszcz at the beginning of the twentieth century in the “Dziennik Bydgoski” from the years 1907-1920

Bydgoszcz has always been an important commercial center and for this reason merchants have always been of great importance in this city. Only 20% of Poles have lived in Bydgoszcz at the beginning of the twentieth century and the marchants has been economically and politically the strongest Polish group. They have always been engaged national and political.
The theme of the article is a preliminary study of language and communication style of this important social group. The author presents the merchants language: vocabulary now unused, semantic and lexical modification of words and phrases. It also examines changes in the correction of verbs. These studies indicate that the language of merchant in Bydgoszcz was specific only for Bydgoszcz and probably for Pomerania and Wielkopolska.

Zofia Sawaniewska-Mochowa

Słownik gwarowy jako zwierciadło kultury regionalnej (na przykładzie „Słownika gwary i kultury kujawskiej”)

Artykuł uzasadnia potrzebę konstruowania słowników regionalnych, które wiążą słownictwo regionu z jego kulturą. Koncepcja takiego leksykonu językowo-kulturowego w układzie alfabetycznym została ukazana na przykładzie Kujaw, regionu łączącego cechy językowe centrum i zarazem pogranicza. Pomimo ważnego położenia i roli odegranej w dziejach naszej państwowości Kujawy należą wciąż do regionów słabo zbadanych pod względem leksykalnym. Ukazujące się ostatnio słowniczki amatorskie, jakkolwiek cenne, nie oddają jednak zróżnicowania i polisemiczności kujawskiego dziedzictwa językowego, ukształtowanego w kontaktach z gwarami regionów sąsiednich i językiem niemieckim. Potrzebny jest zatem profesjonalny słownik semazjologiczny, który byłby adresowany do szerokiego kręgu odbiorców. Taki leksykon powinien mieć bogatą makrostrukturę (czyli zawierać przynajmniej 5-6 tysięcy haseł), precyzyjne zdefiniowane znaczenia, poparte kontekstami użyć z różnych źródeł (historycznych i współczesnych). Z uwagi na odbiorcę nieprofesjonalnego powinien mieć zminimalizowany aparat gramatyczny i uproszczone zapisy, z wykorzystaniem znaków istniejących w polskiej ortografii..

Dialect Dictionary as a Mirror of Regional Culture (on the Example of the “Dialect and Culture Dictionary of Kujawy”)

Article explains the need for developing regional dictionaries, that relate lexicon of a given region to its culture. The concept of such a lexicon of language and culture, listed in alphabetical order, has been displayed on the example of Kujawy, the region combining the features of both a linguistic center and at the same time a borderland. Despite of the important geographical location and role played in the history of Poland, Kujawy is still lacking profound lexical research. Recently edited amateur dictionaries, however valuable, do not reflect the diversity and polisemy of the linguistic heritage of Kujawy, formed in contacts with dialects of neighboring regions and German language. Edition of a professional semasiological dictionary, which would be addressed to wider audience, seems to be necessary. Therefore, a lexicon that would fulfil the expectations of the locals should have an extensive macrostructure (i.e. it should include at least 5-6 thousand entries) and accurate definitions with contextual usage based on various sources (historical and contemporary). Due to the needs of unprofessional recipient, it should be economical as regards information on grammar structures and a simplified style of entries, using characters existing in the Polish spelling, would be utilized.

Małgorzata Święcicka

Człowiek marudny, ponury i smutny, czyli językowy portret niewłasny bydgoszczan

Autorka szkicu na materiale wypowiedzi studentów bydgoskiego uniwersytetu, pochodzących spoza Bydgoszczy, rekonstruuje heterostereotyp bydgoszczanina. Ten – ze względu ma określoną wspólnotę cech tak geograficzno-dialektalnych, jak i historycznych losów Bydgoszczy i Poznania – zestawia ze stereotypem poznaniaka. Analiza porównawcza, oparta na szczegółowych danych liczbowo-procentowych oraz jakościowych, pozwala na formułowanie wstępnych uwag dotyczących podobieństw i różnic między mieszkańcami obydwu miast polskich. Badania statystyczne potwierdzają m.in. niższy stopień stereotypizacji i koncentracji cech w obrazie bydgoszczanina w porównaniu ze stereotypem poznaniaka. Z kolei analizy jakościowe dowodzą wspólnoty niektórych cech (tj. duma, odwaga, zaradność, waleczność, pracowitość, zorganizowanie) mieszkańców obydwu miast oraz ich obrazy wyraźnie odmienne (np. poczucie wyższości, pewność siebie poznaniaków oraz kompleks niższości i brak pewności siebie bydgoszczan) wraz z różnicami w zakresie ich wartościowania. Choć uzyskane modele kognitywne mieszkańców wybranych miast polskich oparte są na cechach w miarę stabilnych od kilkudziesięciu lat, to podlegają również – jak dowodzi badaczka – zmianom podporządkowanym czynnikom pozajęzykowym.

A sulky, groomy and sad man, a non-own language portrait of residents of Bydgoszcz
(vis à vis a stereotypical resident of Poznań)

On the basis of opinions expressed by students of the university in Bydgoszcz, the Author of the sketch reconstructs a hetero-stereotype of residents of Bydgoszcz. The reconstruction –due to specific geographical and dialectal features and the history of Bydgoszcz and Poznań – is juxtaposed with the stereotype of residents of Poznań. The comparative analysis, based on detailed numerical and percentage data as well as on a qualitative study, allows one to formulate tentative opinions regarding the similarities and differences existing between the inhabitants of the two cities. A statistical analysis confirms, inter alia, a lower degree of stereotypization and of feature concentration in the portrait of residents of Bydgoszcz compared with the stereotype of residents of Poznań. Qualitative analyses in turn prove that some features are common for the people of both cities (i.e. pride, courage, envy, resourcefulness, valour, industriousness, being well-organized), yet pictures widely different are also noticeable (e.g. a sense of superiority and self-confidence of residents of Poznań versus inferiority complex and lack of self-confidence of residents of Bydgoszcz) as well as differences in terms of the evaluation of residents of the cities under scrutiny. Although the cognitive models which emerge out of these data hinge on relatively stable features, which have been valid for decades, they are also subject to changes stemming from extralinguistic factors.

Varia

Ashraf S. Benyamin

Terminologia muzyczna w języku arabskim

W artykule przedstawiono terminologię muzyczną w języku arabskim dotyczącą elementarnej muzyki w teorii muzyki współczesnej. Arabska terminologia muzyczna, tak samo jak muzyka arabska, jest oparta na wzorach z innych kultur. Począwszy od średniowiecza, terminy dotyczące rodzimej muzyki arabskiej nie miały jednolitej formy i były pod silnym wpływem nomenklatury perskiej. Od IX wieku wiedza o muzyce arabskiej zaczęła być traktowana jako gałąź nauki. W literaturze muzycznej filozofowie, jak Al-Kindi i Al-Farabi, wprowadzili do teorii muzyki arabskiej bezprecedensową nową terminologię muzyczną, opartą na źródłach greckich. Większość proponowanych przez nich terminów muzycznych nie była rozpowszechniona wśród praktykujących muzyków, którzy nie byli zainteresowani poglądami muzykologów, więc w końcu terminy te zostały zapomniane. Kamieniem milowym dla rozwoju arabskiej terminologii muzycznej był kongres muzyki arabskiej, który odbył się w Kairze w 1933 r. W celu nadania muzyce arabskiej charakteru uniwersalnego i umieszczenia jej na ścieżce rozwoju, która pozwoliłaby Arabom wykorzystać zdobycze muzyki europejskiej, wprowadzono europejską terminologię muzyczną.

Music terminology in the Arabic language

This article presents the music terminology in the Arabic language, in the field of elementary music of contemporary music theory. The Arabic music terminology, same as the Arabic music, developed based on models from other cultures. Since the Middle Ages, the terms of the native Arabic music did not have a unified form, and was strongly influenced by the Persian nomenclature. From the ninth century, the knowledge of the Arabic music began to be treated as a branch of science. In musical literature, philosophers as Al-Kindi and Al-Farabi, introduced unprecedented new music terminology based on Greek sources to the theory of Arabic music. Most of the music terms proposed by them were not recognized among practicing musicians. Musicians were not interested in the views of musicologists, so it eventually fell into oblivion. A milestone for the development of Arabic musical terminology was done in Cairo in 1933 symposium on issues of Arab music – The Congress of Arabic Music. In order to give the Arab music a universal character, and put it on the path of development, that would allow the Arabs to use the achievements of European music, they introduced the European music terminology to be used in the Arabic music terminology.

Anna Paluszak-Bronka

Nazwania sakramentu małżeństwa w kazaniach księdza Piotra Skargi – rozważania językoznawcy

Artykuł ten stanowi kontynuację rozważań nad językiem księdza Piotra Skargi. Tym razem przedmiotem opisu uczyniłam nazwania dla sakramentu małżeństwa. Zgodnie z założeniami całego cyklu interesowało mnie przede wszystkim, czy Skarga używał terminologii ogólnie przyjętej, czy stosował jakieś nazewnictwo własne, wyróżniające się na tle epoki, w której tworzył oraz czym kierował się dokonując wyboru? Analiza materiału wykazała, że nazewnictwo sakramentu małżeństwa nie jest bogate i zróżnicowane. Raczej jest ono ubogie i mało urozmaicone, by nie rzec monotonne. Przyczyn takiego stanu trzeba chyba upatrywać się w przekazie biblijnym, okazuje się bowiem, że w tekście hebrajskim Starego Testamentu rzeczownik małżeństwo nie występuje wcale, a w Septuagincie nie należy do specjalnie częstych. Raczej spotyka się: wychodzić za mąż, żenić się, poślubiać. W Nowym Testamencie sytuacja przedstawia się nieco korzystniej, ale nie zmienia to faktu, że – zarówno Stary, jak i Nowy Testament – posługują się, mówiąc o małżeństwie, chętniej językiem metafor. Podobnie jest w kazaniach Piotra Skargi. Mówca albo posługuje się nazwami ogólnymi, takimi jak sakrament, małżeństwo, albo sięga do określeń metaforycznych, wskazujących na właściwości i „dzielności”, czyli pożytki płynące z sakramentu małżeństwa. Należą do nich: Boża / Boska tajemnica, wielka tajemnica, węzeł małżeński, lekarstwo.

Different References to the Sacrament of Matrimony in the Sermons of Father Piotr Skarga – Considerations of a Linguist

This article constitutes a continuation of the considerations related to the language of Father Piotr Skarga. In this article, the subject of the description are references to the sacrament of the holy matrimony. Following the assumptions underlying the entire series, my primary interest was whether Piotr Skarga used the generally adopted terminology or his own phrases, which were distinctive at the time the sermons were written, and in his motives for selecting particular words. The analysis of the material showed that the lexical items referring to the sacrament of marriage are neither abundant, nor varied. On the contrary, they seem to be limited in number and of little variety, if not monotonous. The reasons for this situation should be sought in the Bible and the text of the Old Testament in Hebrew where the noun matrimony is not found at all with only infrequent occurrences in the Septuagint. The expressions that can be found in these ancient texts include such phrases as wychodzić za mąż [become a wife], żenić się [take a wife], or poślubiać [marry]. In the New Testament, the situation is slightly more advantageous, which does not change the fact that in both the Old and the New Testament metaphoric expressions are preferred in reference to matrimony. A similar situation can be observed in the sermons of Piotr Skarga. The speaker either uses general names such as sacrament, matrimony, or resorts to metaphoric expressions emphasizing properties and “sharing", i.e. the proceeds from the holy matrimony. They include: Boża / Boska tajemnica [God's / Divine mystery], wielka tajemnica [great mystery], węzeł małżeński [wedding knot], lekarstwo [remedy].

Anna Paluszak-Bronka, Mirosława Wronkowska-Dimitrowa

O języku i językowych przemianach w tekstach z „Małego katechizmu”

W artykule przedstawione są zmiany językowe, jakie nastąpiły w tekstach katechizmowych wydań Małego katechizmu z ostatnich kilkudziesięciu lat (na których podstawie postać modlitw w nim zawartych przyswoili sobie wierni pokolenia najstarszego, średniego i najmłodszego). Z uwzględnieniem postanowień Kościoła w zakresie języka religijnego, scharakteryzowane i skomentowane zostały one w kontekście przemian i tendencji rozwojowych polszczyzny w ostatnim stuleciu. W postaciach wyrazów z poszczególnych tekstów modlitewnych odnotowane zostały zmiany o różnym charakterze: a) fonetycznym (dotyczą postaci imienia Matki Bożej: Maria – Maryja); b) słowotwórczym (związane z odcieniem znaczeniowym formantów); c) fleksyjnym (dotyczą ograniczania archaicznych form odmiany); d) składniowym (związane z szykiem orzeczenia i przydawki); e) leksykalnym (uwzględniają zawężenia zakresu znaczeniowego słowa, repartycję i specjalizację znaczeń, krystalizację dominanty znaczeniowej, stylistyczne nacechowanie). W konkluzji zaznacza się, że łącznie z dążnością do uwspółcześniania tekstów modlitewnych występuje też troska o zachowanie hieratyczności i podniosłości w języku modlitw oraz że zmiany są nie tylko efektem zastępowania form archaicznych postaciami współczesnymi, ale także uwzględnianiem zmian wynikających z rozwoju polszczyzny i życia wyrazów, tj. zmian o charakterze czysto językowym (zawężanie znaczeń, specjalizacja, repartycja), a także zmian instytucjonalnych, spowodowanych działaniami Kościoła (np. zmiany nazwań sakramentów, nowy kształt Pięciu przykazań kościelnych).

About the Language and Language Changes in the Texts of “The Small Catechism”

The article presents language changes that took place in catechism texts based on the editions of the Small Catechism published during the last hundred years (on the basis of which prayers were learned by the faithful of the oldest, middle and the youngest generation). They were characterised and commented considering the Church’s rulings on the religious language in the context of changes and development tendencies of the Polish language during the last century. Changes of varying character were found in the forms of words from prayer texts: a) phonetic (concerning the name of the Mother of God: Maria – Maryja); b) morphological (connected to meaning tones of affixes); c) inflectional (concerning the restriction of archaic form inflection); d) syntax (connected to the word order of predicate and attribute); e) lexical (considering the narrowing of the word’s meaning scope, repartition and specialisation of meanings, crystallization of semantic import and stylistic marking). In the conclusion it is noted that the aspiration to modernize the prayer texts occurs along with the care for keeping hieratic character and solemnity of the language of prayers and that the changes are not only the effect of replacing the archaic forms with modern ones but also of the consideration of changes resulting from development of the Polish language and the life of words, that is changes of purely linguistic nature (narrowing of meanings, specialization, repartition), as well as institutional changes caused by the activities of the Church (e.g. changes of the names of sacraments or the new shape of the Five Commandments of the Church).

Natalia Zemlanaja

To było wydarzenie sezonu! О cechach semantycznych jednostki języka wydarzenie₂

Artykuł jest poświęcony analizie semantycznej jednostki języka wydarzenie₂. Na początku artykułu na podstawie analizy kontekstów użycia słowa wydarzenie wyróżniono trzy jednostki języka mające ten sam kształt, a także odseparowano właściwy obiekt badań – wydarzenie₂. Następnie wyróżniono cechy semantyczne jednostki. Udowodniono, że nadawca komunikatu używa tej jednostki języka wtedy, kiedy ocenia pewien stan rzeczy, do zaistnienia którego przyczynił się człowiek, np. koncert, premiera filmu, rezygnacja kogoś ze stanowiska. U podstaw oceny wyrażonej jednostką wydarzenie₂ leży pojęcie rozgłosu: nadawca komunikatu używa tej jednostki języka, jeżeli wie, że oceniany przez niego stan rzeczy jest wśród ludzi omawiany, ponieważ ich poruszył. W artykule zaproponowano także projekt eksplikacji znaczenia wyróżnionej jednostki języka.

To było wydarzenie sezonu! Semantic features of the language unit wydarzenie₂

The paper is devoted to the semantic analysis of the language unit wydarzenie₂. In the beginning of the article, an analysis of the various contexts of the use of the Polish word wydarzenie leads to the enumeration of three language units with the same form. The object of the present research – wydarzenie2 – is separated from others. The semantic features of this language unit are also described. The paper proves that the message sender uses this language unit if they assess a certain situation resulting from human activity (e.g. a concert, film premiere, someone’s resignation from a post). The evaluation which is expressed by wydarzenie₂ is based on the concept of pub¬licity: the message sender uses this language unit if they know that the situation assessed by them is discussed among people because they were moved by it. The paper also proposes a model of explication of the meaning of the language unit wydarzenie₂.